بیماری سالک، لیشمانیوز
طاهره مصطفویدر۱۴۰۳/۲/۱۸سالک يک بیماری پوستی (مزمن، بدون درد و تب) مشترک بين انسان و تعدادي از حيوانات از جمله جوندگان و سگ ميباشد که توسط پشه خاکی به فرد سالم انتقال مييابد.پشه خاکی با تغذيه از خون فرد بيمار به انگل آلوده ميشود و بعد از گذشت يک هفته قادر است آن را از طريق نيش زدن به فرد سالم انتقال دهد.
اهميت موضوع سالک
از بیماری های بومی استان خراسان ميباشد که ساليان دور به صورت های مختلف حتی همه گيري تظاهر نموده است به طوريکه بیماری سالک را در خراسان به نام زخم سرخسی نيز نام برده اند. عليرغم تلاش های مستمر بیماری بعنوان یکی از مشکلات بهداشتی مهم کشور و استان به شمار ميآيد.
- اهميت موضوع سالک
- تاريخچه لیشمانیوز
- عامل بیماری لیشمانیوز
- ناقل بیماری لیشمانیوز
- منبع انگل لیشمانیوز
- راههای سرايت بیماری و سيکل زندگی انگل لیشمانیوز
- دوره کمون لیشمانیوز
- علائم بیماری در سالک
- تشخيص لیشمانيوز جلدی
- شرايط مساعد انتشار بیماری لیشمانیوز
- راه های پیشگیری از بیماری لیشمانیوز
- درمان لیشمانیوز
- سوالاتی پيرامون بیماری سالک
تاريخچه لیشمانیوز
سابقه لیشمانیوز جلدی به 650 سال قبل از ميلاد و حتی زودتر از آن ميرسد اين بیماری در قرن دهم میلادی (پنج هجری) توسط ابوعلی سينا شرح داده شده است در کتاب قانون ابوعلی سينا از زخمی به نام خيروينه يا جيروينه نام برده شده است که در برابر دارو های متفاوت از خود مقاومت نشان داده و مدتها طول ميکشد. از نشانه هاي ذکر شده در مورد اين زخم چنين حدس زده ميشود که منظور زخم سالک بوده است. در کتاب مجمع الجوامع علوي از زخم جلدی به نام قروح الخيرونيه نام برده شده است که شرح آن با زخم سالک مطابقت دارد. در شرح اسباب ملا نفيس نيز از بیماری شليم ياد شده که تظاهرات آن به زخم سالک شبيه ميباشد در قرن يازدهم میلادی محمد بن زکرياي رازي نخستين بار به شرح بیماری پرداخت است.
وضعيت بیماری در منطقه مديترانه شرقي:بیماری لیشمانیوز یکی از مشکلات بهداشتی قابل توجه در شش کشور منطقه مديترانه شرقي ميباشد. اين کشورها عبارتند از ايران، عراق، عربستان سعودي، سودان، سوريه و تونس. همچنين بیماری با شدت کمتري در کشور مصر، اردن ، لبنان و جمهوري عربي ليبي، مراکش، عمان، پاکستان، سومالي و جمهوري يمن وجود دارد. کشورهاي قطر و امارات متحده عربي داراي تعداد معدودي از بیماری ميباشند که عمدتاً وارده هستند و در اغلب کشورهاي منطقه اطلاعات در مورد فاکتورهاي اپيدميولوژيک بیماری، بروز و شيوع آن ناقص و ناکافي است. لکن به نظر ميرسد که تعدادي از کشورهاي منطقه داراي مناطق آندميک پايداري هستند که ميتواند ايجاد اپيدمي نمايد و همينطور وجود کانونهاي خاموشي که به علت وجود پتانسيل انتقال ميتوانند خطر بالقوه در حال انفجاري باشند که موارد فراواني از بیماری در آنها پايدار گردد. مناطقي که قبلاً هيچ مورد مثبتي از آن گزارش نگرديده است.
وضعيت بیماری در ايران:اين بیماری به دليل شيوع فراوان و انتشار و پراکندگي در نقاط مختلف کشور، نوع جلدی و به دليل وجود مرگ و مير بالا در صورت عدم درمان به موقع در نوع احشايي داراي اهميت فراوان ميباشد.لیشمانیوز جلدی در کانونهاي مختلف کشور از هر دو نوع روستايي "مرطوب" و نوع شهري "خشک" وجود دارد و روند ميزان بروز آن در طي ساليان گذشته با توجه به آمارهاي واصله به مرکز مديريت بیماری های از سال 1366 با ميزان بروز 14 (درصد هزار جمعيت) روند رو به کاهشي داشته و پس از سال 1368 افزايش چشمگيري نشان داده است که بالاترين ميزان آن در سال 1371 به ميزان (91 در صد هزار نفر جمعيت) ميباشد.
در سال 1374 ميزان بروز بیماری 27 درصد هزار نفر بوده و آلوده ترين استانها اصفهان و هرمزگان بوده اند. بروز جنگ تحميلي و تحرک جمعيت ناشي از آن (جمعيت نيروهاي رزمنده) وجود پتانسيل انتقال در نقاط مختلف کشور، قطع سمپاشي عليه مالاريا در برخي از نقاط کشور به دليل کاهش موارد بیماری مالاريا از فاکتورهاي هستند که توانستند در انتشار اين بیماری و توسعه آن در نقاط مختلف کشور موثر باشند.
افزايش موارد پس از هر 2 يا 3 سال و سپس کاهش آن در مدت مشابه به نظر ميرسد به دلايل اقدامات مقطعي و کانوني (پاسخ به اپيدميهاي کانوني) و به صورت انجام سمپاشي با حشره کش و همچنين تغييرات آب و هوايي و ... باشد. کانونهاي موجود در کشور عمدتاً با تحقيقات انجام شده در مورد ناقل، مخزن و عامل بیماری توسط دانشکده بهداشت و انستيتو تحقيقات بهداشتی دانشگاه تهران شناساسي گرديده و البته هنوز هم کانونهاي شناخته شده متعددي در کشور وجود دارند که بايستي مورد بررسي و شناساسي قرار گيرند. کانونهاي لیشمانیوز جلدی نوع شهري عمدتاً عبارتند از تهران، مشهد، شيراز، نيشابور، کرمان، بم و کانونهاي لیشمانیوز جلدی نوع روستايي عبارتند از نقاطي از استان اصفهان، جنوب استان فارس، استانهاي خراسان، مازندران، خوزستان، ايلام، بوشهر، هرمزگان و ... ميباشند.
بیماری عمدتاً در کشور از نوع روستايي بوده و الگوي فصلي آن در اواسط پائيز تا اواسط زمستان داراي بالاترين ميزان بروز خود (پيک بیماری) ميباشد.
وضعيت بیماری در خراسان:بیماری در استان خراسان بومی ميباشد و از کانونهاي قديمي آن شهرستانهاي اسفراين، سرخس، مشهد و نيشابور ميباشد در شهرستان مشهد کانون اصلي بیماری محدود به بند گلستان، طرقبه، آب و برق و رضا شهر بود که در دو سال اخير شروع به توسعه جغرافيايي و پراکندگي در حاشيه شهر نموده است. در اين مناطق شرايط زيست محيطي مانند ساخت و سازهاي غير استاندارد، معابر غير آسفالت ، جاري بودن فاضلاب، انباشتن نخاله هاي ساختماني و وجود کالهاي روباز و يا بقاياي کوره آجرپزي که موجب رشد و تکثير پشه خاکی يا تجمع سگهاي ولگرد و افزايش جوندگان ميگردد، باعث انتشار بیماری ميباشند.
عامل بیماری لیشمانیوز
يک انگل تک ياختهاي از جنس ليشمانيا (Leishmania) است که انواع مختلفي دارد. بعضي از آنها در انسان ايجاد بیماریهايي به نام لیشمانیوز ميکنند. لیشمانیوز جلدی يا سالک بوسيله ليشمانيا تروپيکا و ليشمانيا ماژور ايجاد ميگردد که زخم پوستی خوش خيمي ميباشد و در اغلب نقاط ايران ديده ميشود انگل ليشمانيا جزو تک ياختههاي تاژک دار بوده و در بدن ميزبان مهرهدار از جمله انسان در داخل سلولهاي بيگانه خوار بافتها به شکل گرد يا تخم مرغي به اندازه 2-4ميکرون رشد و تکثير پيدا ميکند، در ميزبان بي مهره يا پشه خاکی که ناقل بیماری است و همچنين در محيط کشت به شکل انگلي دراز، و دوکي شکل، متحرک و داراي يک ريشه باريک به نام تاژک ميباشد.
ناقل بیماری لیشمانیوز
ناقل بیماری پشه ریزی است به نام پشه خاکی يا فلبوتوموس که اندازه آن 2 تا 3 ميليمتر و بدن آن پر از مو به رنگ زرد مايل به کرم ميباشد. پشه خاکی ماده خونخوار است و از خون انسان و بعضي پستانداران تغذيه ميکند. پشه خاکی ماده معمولاً هر 5 روز يکبار خون ميخورد و در موقع خون خوردن آلوده ميشود و پس از حدود 10 روز ميتواند آلودگي را به ميزبان مهره دار ديگر منقل کند. خونخواري پشه خاکی معمولاً در شب انجام گرفته و روزها را در جاي تاريک و مرطوب، در زير زمين و قسمت سايهدار اماکن انساني يا حيواني استراحت ميکند. طول عمر پشه خاکی بالغ بر يکماه است که در اين مدت يک يا چند بار تخم گذاري انجام ميدهد. تخمها پس از طي دوره هاي مختلف (حدود يکماه و نيم) به پشه بالغ تبديل ميشوند که ميتواند پرواز کند.
پشه ناقل بیماری سالك پشه خاكي مي باشد ، پشه خاكي ها حشراتي كوچك و داراي كرك ، به رنگ زرد يا خاكستري ، بطول 3-2 ميلي متر و بالهاي شفاف بطول 5/3/-5/1 ميلي متر و كرك هاي ظريفي تمام سطح بدن و بالها را پوشانده است . اين پشه در مواقع نشستن بالهاي خود را به شکل هفت فارسي نگه ميدارد و به صورت جهشي پرواز ميکند.اين حشرات به علت جثه كوچك ، رنگ خاكي و پرواز كوتاه اكثرا" از نظر مخفي بوده ، از خون انسان و حيوانات تغذيه مي كنند .
ارتفاع پرواز پشه خاكي معمولا" 2- 1/5 متر است و فعاليت آن در نواحي معتدل در فصول گرم مي باشد و از خرداد تا شهريور حداكثر فعاليت را دارد .(در كتاب راهنماي باليني بیماری های پوست فعاليت پشه در فصل بهار ذكر شده است)
پشه خاكي معمولا" روزها بي حركت بوده و در نقاط تاريك (شکاف هاي عميق ديوارها، اماکن متروکه و مخروبه، اصطبلها، اطراف تودههاي زباله، کودهاي حيواني، لانه جوندگان، پشت اشياء ثابت منزل مانند کمد و قاب عکس) مخفي مي شود و معمولا" هنگام اول شب فعال شده و در اواخر شب به تدريج از فعاليت آنها كاسته مي شود . فقط پشه ماده جهت تخم ریزی احتیاج به خونخواري دارد و جنس نر از شيره گياهان استفاده مي كند . نيش اين حشرات دردناك است و متعاقب گزش ،خارش بروز مي كند ولي بعد از گزش هاي متعدد و متوالي فرد به آن عادت كرده و چندان احساس خارش نمي كند . لارو پشه ها را مي توان در داخل اصطبل ها و لانه موشها كه رطوبت بالائي دارند ، پيدا كرد .حشره بالغ از خون انسان يا حيوان استفاده مي كند در هنگام گزش اگر پشه به انگل سالك آلوده باشد و دوره 7 روزه را طي كرده باشد با گزش مي تواند انگل را وارد پوست نموده و فرد را مبتلا نمايد .}
منبع انگل لیشمانیوز
لیشمانیوز جلدی به دو گونه است نوع شهري يا خشک (Anthroponotic) در اين نوع مخزن بیماری انسان بوده ولي سگ {و خانواده سگ سانان مثل شغل و روباه} هم به طور اتفاقي به بیماری مبتلا ميگردد.(سیارک)
در لیشمانیوز جلدی نوع روستايي يا مرطوب (Zoonotic) مخزن بیماری عمدتاً جوندگان {نظير موش صحرايي} بوده که مهمترين آنها در ايران رومبوس اپيموس (در اصفهان) از خانواده ژربيلها ميباشد. جوندگان ديگري نيز بعنوان مخزن لیشمانیوز جلدی نوع روستايي در ايران مورد بررسي و تاييد قرار گرفتهاند که از آن جمله مرينوس ليبيکوس در شهرستان نطنز استان اصفهان، مريوس هوريانه در سيستان و بلوچستان و تاتراينديکا در خوزستان.
{مخازن عمده انگل لیشمانيوز سگ و جوندگان وحشي مانند ژربيل ها و موشها هستند }
راههای سرايت بیماری و سيکل زندگی انگل لیشمانیوز
زندگی انگل داراي دو مرحله است يک مرحله ليشمانيائي و ديگري مرحله لپتومونائي. در مرحله ليشمانيائي که به آن آماستيگوت ميگويند انگل به صورت ارگانيسم فاقد تاژک با بدن گرد يا بيضوي و گاهي دوکي شکل است که در داخل سلولهاي بيگانهخوار (ماکروفاژ) پستانداران وجود دارد و اجسام ليشمن ناميده ميشود.
در مرحله لپتومونائي که به آن پروماستيگوت نيز ميگويند از تغيير شکل حالت ليشمانيائي بوجود ميآيد. در اين شکل انگل تاژکي در قمست قدامي خود دارد که اين شکل انگل در دستگاه گوارش پشه خاکی و همچنين در داخل محيط کشت ديده ميشود. انگل در فرم آماستيگوت در بدن ميزبان مهرهدار مثل انسان و حيوان قرار دارد و اغلب در داخل ماکروفاژها (سلولهاي بيگانهخوار) زندگی ميکند. پشه خاکی جنس ماده خونخوار است و با مکيدن خون، آماستيگوت را ميبلعد و در دستگاه گوارش به مرحله پروماستيگوت تبديل مينمايد. اين فرم ارگانيسم با تقسيمبندي غير جنسي دو تايي زياد ميشود و بعد از گذشتن 5 الي 20 روز تعداد آنها زياد شده به طوريکه سالک با نيش زدن پشه خاکی ماده آلوده، اين انگل به انسان سالم منتقل ميشود و باعث بروز زخم سالک ميگردد. به طور کلي سالک بوسيله انواع پشه خاکیهاي آلوده به سه طريق زير بوجود ميآيد.
انسان به انسان
حيوان به حيوان
حيوان به انسان و بالعکس
سالک بطور مستقيم از حيوان به انسان يا انسان به حيوان قابل سرايت نيست
زخم سالک در موش و سگ بيشتر بر روي پوزه و لاله گوش که فاقد مو ميباشند و در انسان در نقاط باز بدن مثل صورت و دست و پا ديده ميشود اما در مناطقي که بعلت گرمي هوا شبها لخت ميخوابند در تمام نقاط بدن ميتوان زخم سالک را مشاهد کرد.
دوره کمون لیشمانیوز
در سالک بسته به نوع بیماری متفاوت است. در لیشمانیوز جلدی نوع مرطوب (روستايي) دوره کمون کوتاهتر (1-4) هفته ولي در لیشمانیوز جلدی نوع خشک (شهري) اين دوره طولاني تر و به طور معمول (2-8 ماه) گاهي 1-2 سال است. (دوره کمون يعني فاصله بين ورود عامل بیماری به بدن تا بروز علائم بیماری)
علائم بیماری در سالک
بیماری سالک بسته به تعداد محلهاي گزش پشه به صورت يک زخم يا زخمهاي متعدد در نقاط باز بدن مانند صورت، بيني، گوش، دست و پا ايجاد ميشود که ابتدا به صورت يک برآمدگي قرمز رنگ بوده، سپس به گره سفت و کبود رنگي تبديل ميشود و در صورت عدم درمان مناسب زخمی شده و با بهبود هر زخم يک جوشگاه فرو رفته و پايدار به وجود ميآيد که به زيبايي فرد لطمه ميزند.اضافه شدن عفونتهاي ثانويه ممکن است زخم سالک را به فرمهاي عفوني ديگر تبديل نمايد.
هر دو نوع انگل پس از طي دوره نهفتگي كه چند هفته تا چند ماه به درازا مي انجامد ، ابتدا در محل نيش ،پاپول پديدار مي شود كه زير آن به تدريج گرانولومي ايجاد شده ، پوست روي آن زخم مي شود و عفونت اضافي نيز عارض مي شود . بطوري كه پس از گذشت يك تا دو ماه زخمی به قطر يك تا دو سانتيمتر به همراه ترشح كم يا زياد يا بدون ترشح ظاهر مي شود .
چندين ماه و گاه بيش از يك سال طول مي كشد تا اين زخم بهبود پيدا كند پس از بهبود جوشگاه تا آخر عمر باقي مي ماند و ايمني نيز به طور معمول تا آخر عمر تداوم مي يابد .
ضايعات سالک ممکن است به يک از اشکال زير ديده شود:
شکل خشک
شکل مرطوب
اشکال غير معمول
شکل مزمن
شکل لوپوئيد يا عود کننده
ضايعات ناشي از مايه کوبي
که در اين نوشته فقط به ذکر انواع خشک و مرطوب آن ميپردازيم.
1-شکل خشک:
اين شکل بیماری داراي 4 مرحله پاپول بيدرد، مرحله زخم و دلمه، شروع بهبودي، بهبودي کامل و به جاي ماندي جوشگاه (جاي زخم يا اسکار) است.
پس از گذشت دوره کمون در محل گزش پشه پاپول سرخ رنگي ظاهر ميشود اين پاپول نرم و بيدرد است و در اثر فشار محو نميشود. گاه خارش مختصري دارد. پس از گذشت چند هفته يا چند ماه پاپول فعال شده، ضايعه بزرگتر شده و اطراف آن را هاله قرمز رنگي فرا ميگيرد و کم کم بر اثر تجمع سلولها در آن قطعه ضايعه سفت ميشود. پس از گذشت 2 تا 3 ماه پاپول به صورت دانهاي سرخ و برجسته سطحي صاف و شفاف و قوامي نرم در ميآيد. در اين هنگام گاه در روي آن فرو رفتگي به عمق يک ميليمتر که ته آن پوسته پوسته است ديده ميشود.
به تدريج سطح اين دانه نرم ميشود و مايع سروزي ترشح ميکند و بالاخره ضايعه به صورت زخمی باز در ميآيد. زخم حدودي مشخص و حاشيهاي نامنظم و برجسته دارد که روي آن را دلمهاي کثيف و قهوهاي رنگ پوشانده است. اگر دلمه کنده شود کف زخم فرو رفته است. اطراف زخم داراي هالهاي صورتي رنگ در مقايسه با بافتهاي اطراف و زير آن سفت به نظر ميرسد. ضايعه بيدرد و گاهي داراي خارش خفيف است هر چه تعداد ضايعات بيشتر باشد اندازه زخمها کوچکتر و بهبودي آنها سريعتر است. بهبودي زخم به تدريج از مرکز زخم شروع شده و دلمه شروع به خشک شدن ميکند و بهبودي کامل پس از گذشت 6-12 ماه و گاه بيشتر ضايعه کاملاً بهبود مييابد و اثر آن به صورت جوشگاهي فرو رفته با حدودي کاملاً مشخص و حاشيهاي نامنظم باقي ميماند.
2- نوع مرطوب:
اين شکل نيز داراي همان چهار مرحله سالک خشک ميباشد ولي تظاهرات باليني آن تفاوتهايي به شرح زير دارند. پس از طي دوره کمون (چند هفته تا چند ماه) ضايعه بصورت جوش همراه با التهاب حاد ظاهر ميشود. پس از دو هفته زخمی شده که به سرعت بزرگ و دور آن پر خون ميشود و زير لبه زخم خالي است و لبه زخم داراي تضاريس و چرک زياد است جوش خوردن زخم از وسط و اطراف همزمان اتفاق ميافتد و به طور معمول زخم ظرف مدت 4-6 ماه پس از شروع آن به کلي خوب ميشود و به ندرت در حالتهاي عادي بيش از 8 ماه طول ميکشد.
به طور کلي تشخيص بیماری لیشمانیوز جلدی بر اساس آخرين مصوبه کميته کشوري در انواع مظنون، محتمل و قطعي به شرح زير است:
تشخيص مشکوک (Suspected): وجود دانه يا زخم پوستی در نقاط باز بدن در منطقه اندميک که بيش از 10 روز طول کشيده باشد.
تشخيص محتمل (Probable): وجود دانه يا زخم پوستی که به تدريج افزايش اندازه يافته، اولسر آن گاه سطحي و بر آمده است و گاه به صورت زخمهاي عميق چرکي و با کنارههاي قرمز رنگ ميباشد.
تشخيص قطعي (Definite): ديدن انگل در گسترش تهيه شده از ضايعه پوستی (اسمير يا کشت)
لیشمانيوز پوستی يا سالك يك نوع بیماری انگلي مي باشد كه توسط انگل هاي تك ياخته از جنس لشمانيا ايجاد مي شود . لشمانياها از گروه تاژكداران خوني و بافتي هستند كه در دوران زندگی خود به دو شكل ديده مي شوند .
شكل بدون تاژك كه در بدن ميزبان و شكل تاژكدار در بدن پشه خاكي يافت مي شود . سالك توسط دو نوع انگل لشمانيا تروپيكا و لشمانيا ماژور ايجاد مي شود .
ليشمانيا در بدن پشه خاكى و محيط كشت بصورت پروماستيگوت متحرك و دوكى شكل است كه وقتى داخل بدن ميزبان پستاندار شد وارد فاگوسيتها شده بصورت آماستيگوتهاى داخل سلولى گرد و بدون تاژك ديده مىشود. سگهاى اهلى يك مخزن مهم شهرى اين بيمارى محسوب مىشوند اين بيمارى به سه دسته تقسيم مىشود كه عبارتند از:
1- لیشمانیوز جلدى (سالك):
عامل بيمارى در كشورهاى قاره قديم (آسيا و آفريقا) L.Tropica و در قاره جديد (آمريكا) L.Braziliensis و L.Mexican مىباشد. ضايعه اصلى در اكثر موارد محدود به پوست و موضعى است ولى در لشمانيوز جلدى قاره جديد (آمريكاى جنوبى و مركزى) ممكنست مخاط مجاور نيز گرفتار شوند. دو گروه فرعى از ليشمانيا تروپيكا وجود دارد و گروه سوم بيشتر در كشورهاى آفريقائى سبب لیشمانیوز جلدى مىشود.
1- L.tropica Major كه عامل لشمانيوز جلدى روستائى (نوع مرطوب) مىباشد (آب و كشاورزي توي روستاست)
2- L.Tropica Minor كه عامل لشمانيوز جلدى شهرى (نوع خشك) را سبب مىگردد.
3- L.Atropica كه در كشورهاى آفريقائى باعث بيمارى مىشود.
لیشمانیوز جلدى شهرى (نوع خشك): اين بيمارى مخصوص كودكان و بالغين جوان است و در نواحى مديترانه، جنوب شوروى و هند وجود دارد. مخزن اصلى آن انسان است. دوره كمون بيمارى 3 تا 24 ماه است. و شروع ضايعه بصورت يك پاپول منفرد و قرمز داراى خارش است كه بعد در قسمت مركز زخمى مىشود و تدريجاً از اطراف توسعه مىيابد. تا به 2 سانتىمتر میرسد. در اين بيمارى لنفادنوپاتى شايع نيست و بهبودى طى 1 تا 2 سال اتفاق مىافتد كه البته يك اسكار دپيگمانته بجا مىگذارد. اين بيمارى توسط پشه+ خاكى پاپاتاسى و سرژانتى منتقل مىشود.
لیشمانیوز جلدى روستائى (نوع مرطوب): در اين بيمارى كه مخزن آن، جوندگان زير زمينى هستند دوره كمون 2 تا 6 هفتهاى و ضايعات متعدد و بيشتر در اندام تحتانى مىباشند و لنفادنوپاتى ناحيهاى ديده مىشود. در ضمن يكى از خصوصيات آن ايجاد ضايعات اقمارى مىباشد. بهبودى ضايعه طى 3 تا 6 ماه اتفاق مىافتد كه البته همراه با ايجاد اسكار است. اين بيمارى توسط پشه+ خاكى پاپاتاسى منتقل مىشود.
2- لشمانيوز جلدى مخاطى )Espundia(:
در اينحالت ضايعه اوليه جلدى به دليل انتشار عفونت به مخاطها كمپليكه مىشود و مخاطات دهان، بينى، كام، حلق، لب بالا و لارنكس ممكن است گرفتار شوند. اين نوع نسبت به دارو هاى نوع جلدى قدرى مقاوم مىباشند و ممكن است بيمار به دليل پنومونى و اسكارهاى مخاطى جانش به خطر افتد.
3- لشمانيوز احشائى يا كالاآزار:
عامل اين بيمارى ليشمانيا دووانى )Donovani( مىباشد كه از طريق سيستم لنفاتيك بدنبال يك ضايعه پوستى منتشر مىگردد. به سه هوع كالاآزار آفريقائى، مديترانهاى وهندى تقسيم مىشود. دوره كمون بيمارى حدود 3 ماه است. ضايعه پوستى اوليه خيلى بندرت مورد توجه قرار مىگيرد. برقرارى مرحله احشائى ممكن است ناگهانى يا تدريجى باشد در برخى مواقع حاد و همراه با لرز، تب بالا و استفراغ است.(سیارک)
در بقيه موارد از نظر خصوصيات مشابه تيفوئيد بوده و با ضعف عمومى و تب بالارونده همراه است كه ممكن است در مدت يك هفته به 40 درجه سانتىگراد برسد. در تعداد ديگرى از بيماران آغاز بيمارى بىسر وصدا، تدريجى و بدون همراهى با تب مشخص مىباشد. در جريان مرحله حاد تب اغلب انترميتانت با دو Remission روزانه بوده و هر بار سقوط تب اغلب با عرق مفرط همراه است. در ده تا 15% موارد بيمارى و در ابتداى آن بطور مشخص درجه حرارت بيمار در اوائل بعد از ظهر افزايش يافته و در هنگام غروب فروكش مىكند و معمولاً مجدداً قبل از نيمه شب بالا مىرود. تب آغازى ممكنست براى 2 تا 6 هفته ادامه يابد و پس از آن چنانچه بيمارى مزمن گردد تكرار مراحل تب دار مشابه بروسلوز مىباشد.
اولين نكته قابل توجه در بيمار بزرگى طحال است. در مراحل ابتدائى، طحال يك قوام خميرى دارد. هر موجى از تب با عظم بيشتر طحال همراه بوده و در طى مرحله بدون تب كاهش در اندازه آن مشاهده مىشود. از علائم و نشانه هاى ديگر مىتوان به بزرگى كبد (20%)، اسهال، تاكى كاردى بدون توكسمى، اختلال رشد (در كودكان)، لنفادنوپاتى، (خصوصاً در نوع آفريقائى)، خونريزى گوارشى، سوء جذب، گلومرولونفريت و نفريت بينابينى، ادم، كاشكسى و هيپرپيگانتاسيون و سيروز و هيپرتانسيون پورت (10%) اشاره كرد.
تشخيص لیشمانيوز جلدی
تشخيص باليني سالک وقتي به اثبات ميرسد که ميکروارگانيسم در اسمير رنگآميزي شده مايع حاصل از ضايعات جلدی و يا کشت ديده شود و يا در آزمايش بافت شناسي در بافت رنگ آميزي شده مشاهده گردد. براي مشاهده جسم ليشمن در اسمير و نسوج از رنگ آميزي انتخابي به روشهاي گيمسا و رايت استفاده ميشود. در رنگ آميزي سيتوپلاسم انگل به رنگ آبي، هسته به رنگ صورتي و کينتوپلاست به رنگ قرمز در ميآيد.
کشت انگل در محيط کشت اختصاصي N.N.N که مخفف حرف اول سه دانشمندي است که اين محيط کشت را شناخته اند (Mac Neal, Norvy, Nicolle) انجام ميشود در داخل محيط کشت اجسام ليشمن تبديل به اشکال تاژک دار (پروماستيگوت) شده و تکثير با روش غير جنسي دوتايي طولي صورت ميگيرد.
از علائم آزمايشگاهى مهم مىتوان به پان سيتوپنى، كم خونى، كاهش آلبومین سرم، افزايش گاما گلوبينها، آگرانولوسيتوز، وجود كمپلكسهاى ايمنى و لنفوسيتوز و منوسيتوز نسبى اشاره كرد. در ضمن در مراحل اوليه تستهاى انعقادى طبيعى هستند ولى در مراحل آخر PT, PTT, BT, CT افزايش مىيابند. از نظر تشخيصى در مورد اين بيمارى چند كار مىتوان انجام داد:
1- تهيه نمونه از گلبول سفيد سانتريفوژ كه در نوع هندى تا 90% انگل را نشان مىدهد.
2- بيوپسى و آسپيراسيون مغز استخوان تا 85% موارد مثبت است.
3- آسپراسيون طحال تا 95% مثبت است كه بعلت خونريزى شديد انجام نمىگيرد.
4- بيوپسى از غدد لنفاوى تا 65% مثبت است.
5- تست آگلوتيناسيون مستقيم در اوايل بيمارى مثبت است.
6- تست پوستى ليشمن كه 6 تا 8 هفته بعد از بهبودى مثبت مىگردد.
پيشگيري و كنترل بیماری :
آموزش و ارتقاء آگاهي مردم
بیماریابي و درمان بيماران
حفاظتهاي شخصي و رعايت بهداشت فردي و اجتماعي مانند استفاده از پشته بند و..
بهسازي محيط
عدم نگهداري دام و طيور در منزل
دفع بهداشتی زباله
دفع بهداشتی آب و فاضلاب
هميشه در كنترل بیماریهائي كه بوسيله حشرات منتقل مي شوند ، ابتدا بايد اطلاعاتي درباره بیماری ، انتشار جغرافيائي ، وفور فصلي و ارتباط آن به عوامل سن ، جنس و نيز اطلاعات اپيدميولوژيك و اكولوژيك كافي گرد آوري شود .عمليات كنترل بيشتر مشتمل است بر بیماریابي و درمان بيماران ، مبارزه با پشه خاكي بصورت جلوگيري از زاد ولد يا سمپاشي براي از بين بردن پشه خاكي هاي بالغ ، محافظت اشخاص از نيش پشه خاكي با زدن پشه بند ، تجويز دارو های دافع حشرات نيش زن و مبارزه با مخازن بیماری بصورت از بين بردن سگ هاي ولگرد و جوندگان تا شعاع معيني اطراف اماكن انساني و بالاخره بكار بردن واكسن ، كارهاي ديگري مي باشد كه اشخاص غير ايمن را محافظت مي كند .
البته چون هنوز واکسن به کلي موثري عليه سالک ساخته نشده در بعضي موارد استثنائي براي کنترل سالک با تزريق انگلهاي زنده و بیماریزا در نقاط پوشيده بدن مانند بالاي بازو ، در آن محل زخمی ايجاد مي شود که افراد مورد نظر تا آخر عمر ايمني پيدا مي کنند ، اين عمل را لشمانيزاسيون مي نامند .(سیارک)
براي کنترل اساسي تر و جلوگيري از بروز بیماری بايد سيستم شهرسازي اصولي باشد به نحوي که خيابانها و کوچه ها آسفالت شوند . ساختمانها مي بايد طوري باشد که حداقل قسمت پايين ديوارها داراي شکاف و سوراخ نباشد و طوري ساخته شوند که رطوبت به آنها نفوذ نکند . پياده روها بايد آسفالت شوند و خلاصه اقدامهايي از نظر شهرسازي و ساختمان سازي صورت گيرد . که پشه خاکی امکان زاد و ولد پيدا نکند .
تلنبار کردن مصالح ساختماني ، نخاله هاي ساختماني و زباله بخصوص در فضاهاي باز بين خانه هاي تازه ساز براي زاد و ولد پشه خاکی وضعيت بسيار مساعدي ايجاد مي نمايد . شايان ذکر است که در تمام اقدام هاي کنترل عليه سالک عمليات کنترل بايد با فعاليتهاي آموزش بهداشت توام باشد و مردم بطور فعال در اين عمليات همکاري کتند .بسياري از کار هاي کنترل مانند بستن پشه بند يا همکاري جهت از بين بردن جوندگان بايد توسط خود مردم اجرا شود و اگر به افراد آموزش کافي داده نشود ، اين فعاليتها ثمري به بار نخواهد آورد .
شرايط مساعد انتشار بیماری لیشمانیوز
با توجه به اينکه براي ايجاد بیماری وجود عوامل زير ضروري ميباشد:
عامل بیماری
ناقل
مخزن
ميزبان
در مورد بیماری سالک کم و بيش در اکثر نقاط پشه خاکی يافت ميگردد که در کانون هاي آلوده ناقلين حساس حاوي عامل بیماری هستند به هر حال ضرورت ايجاد بیماری گزش انسان توسط پشه خاکی آلوده ميباشد.
پس هر وضعيت محيطي که مساعد کننده تکثير و رشد ناقل در کانون هاي بیماری باشد در ميزان بروز آن تاثير گذار خواهد بود.
پشه ناقل در شرايط رطوبتي و سايه و محيطهاي حاوي مواد آلي پوسيده به خوبي رشد و تکثير ميکند و کانونهاي تجمع زباله، نخاله ساختماني، خلل و فرج ديوارهاي بهسازي نشده اماکن، مسيلهايي روباز و گودالهاي آبگير، زمينهاي باير ناهموار، بستر رودخانه ها همگي مثالهايي از شرايط مناسب رشد پشه ميباشند.
لذا از اصلي ترين اهداف در هماهنگي بين بخشي مبارزه با بیماری حذف اين شرايط مساعد ميباشد يعني بايستي شرايطي فراهم گردد که از ساخت و سازهاي غير مجاز خارج از اصول شهرسازي در حاشيه شهرها جلوگيري شود. فاضلاب و زباله به صورت بهداشتی و اصولي جمع آوري و دفع گردد.
اماکن نيمه مخروبه يا متروکه تخريب و تسطيح گردد. کوره هاي آجرپزي و امثال آن تخريب يا ترميم گردد. از نگهداري دام و طيور نزديک اماکن مسکوني خودداري گردد. بدين لحاظ بايستي دستگاههاي مختلف مانند فرمانداري يا بخشداري، شهرداري، دامپزشکي، نيروي انتظامي، شوراهاي اسلامي، اداره کشاورزي و همچنين آحاد مردم در مبارزه با اين بیماری وارد عمل شوند.(سیارک)
مخزن بیماری در نوع شهري عمدتاً انسان و بعضاً به طور اتفاقي سگ ميباشد. لذا طرح اتلاف سگهاي ولگرد علاوه بر پيشگيري از بیماریهاي مختلف در کنترل سالک نيز موثر است. در نوع روستايي مخزن بیماری جوندگان است که بايستي شرائطي فراهم گردد که در نزدیکی اماکن مسکوني جوندگان حضور نداشته باشند.
خلاصه اينکه از اساسي ترين بخشيهاي مبارزه با بیماری هماهنگي بين بخشي و مشارکت بخشهاي غير بهداشت و درمان در اين برنامه ميباشد. مسلماً در اين خصوص آموزش عموم مردم، تشويق به درمان به موقع و استفاده از اصول حفاظتي فردي مانند توري پنجره، استفاده از پشه بند آغشه به حشره کش ميباشد.
راه های پیشگیری از بیماری لیشمانیوز
از بین بردن سگ های ولگرد
مبارزه با جوندگان خصوصاً موشها
مبارزه با پشه خاکی
نصب توري به در و پنجره به منظور جلوگيري از ورود پشه خاکی بداخل اطاقها
استفاده از حشره کشها قبل از خواب در اطاقهاي بدون درب توري
استفاده از پشه بند ريز در صورت خوابيدن در هواي آزاد
نصب سيفون در توالتها بمنظور جلوگيري از تخمگذاري پشه
ريختن زباله منزل در زباله دانهاي دربدار و کيسه زباله و جمع آوري و حمل و دفع مستمر و صحيح زباله
پوشيدن روي زخمها در شب بمنظور جلوگيري از نشستن پشه خاکی بر روي آن و انتقال بیماری
ريختن هفتهاي يک بار يا دو بار مقداري نفت در چاهکهاي دستشويي و توالت
مراجعه به پزشک بمحض مشاهده اولين علائم زخم سالک در مناطق آلوده
پوشش و محافظت بدن و جلوگيري از نيش پشه مخصوصاً شبها
اجتناب از ريختن نخالههاي بنايي در معابر و مناطق مسکوني
جمع آوري و دفع سريع فضولات حيواني و جلوگيري از انباشته شدن آنها
انتقال فاضلابها به شبکه فاضلاب و يا چاههاي جذب و اجتناب از جاري نمودن آن در معابر
پرهيز از نگهداري سگ در منزل و سگهاي خانگي بايد داراي شناسنامه و کارت باشند
تخريب و تسطيح مکانهاي خالي از سکنه و مکانهاي مخروبه
بهسازي و ترميم شکافها و حفرههاي موجود در مناطق مسکوني و محلهاي نگهداري دام
پوشاندن زخم سالک بوسيله پارچه تميز در شبها
استفاده از جريان هوا در هنگام خواب (استفاده از کولر و پنکه در تابستان)
به منظور جلوگيري از پراکنده شدن زباله ها، آنها را فقط در ساعات تعيين شده از سوي شهرداري بيرون از منزل قرار دهيد.
در صورت امکان ميتوان از دورکننده هاي پشه (برقي) در اتاقهاي خواب استفاده نمود.
درمان لیشمانیوز
اشکال ساده جلدی بیماری ممکن است خود به خود بهبود يافته و احتیاج به درمان خاصي نداشته باشد .درمان سيستميک با ترکيبات آنتيموان درمورد زخمهاي ملايمي که خود بخود محدود ميشوند به نظر خيلي گرانقيمت و سمي ميرسد. فقط در موارد زير توصيه ميگردد و در غير اين موارد پيشنهاد ميشود که درمان صورت نگرفته و با گاز استريل پانسمان گردد.(سیارک)
درمان بيمارى سالك در موارد زير توصيه مىشود:
1- كسانى كه ضايعات زخمى بزرگتر از 3 سانتىمتر دارند
2- كسانى كه ضايعات اولسراتيو دارند
3- ضايعات مناطق باز بدن (صورت - پشت دست - پشت پا) محل ضايعه درسه سانتىمترى ارگانهاى حياتى مانند چشم، گوش و دهان باشد
4- کساني که زخمهاي متعدد و چرکي دارند.
5- کساني که زخمهاي متعدد دارند
6- زخمهاي کاسمتيک (موجود در صورت)
در ساير موارد پيشنهاد مىگردد كه درمان صورت نگرفته و جهت پيشگيرى از گزش مجدد و انتقال به ديگران و هم چنين پيشگيرى از ايجاد احتمالى عفونت ثانويه با گاز استريل پانسمان گردد.
سوالاتی پيرامون بیماری سالک
در سالک احشائي چه قسمتهائي از بدن درگير مي شود؟ طحال ، کبد ، مغز استخوان
چه علائمي در آلوده شدگان به فرم احشائي ديده مي شود ؟ تب ، کم وزني ، بزرگ شدگي طحال و کبد و کمبود گلبولهاي قرمز و سفيد و پلاکت هاي خون
چه تعداد از مردم کره زمين به اين بیماری مبتلا مي شوند ؟ سالانه 5/1 ميليون نفر در سال در جهان به فرم پوستی سالک مبتلا مي شوند و 500000 نفر به فرم احشائي آلوده مي شوند .
بیماری سالک چگونه گسترش مي يابد ؟ اين بیماری توسط گزش بعضي از گونه هاي آلوده پشه خاکی فلبوتمين گسترش مي يابد . خود اين پشه ها از راه گزش حيوانات آلوده( براي مثال موشها و سگها ) يا گزش انسانهاي آلوده به بیماری مبتلا مي شوند . آنها در مواقع گرم روز غير فعال مي شوند و در هواي خنک فعاليت خود را در گسترش بیماری شروع مي کنند .
چه سنيني بيشتر در معرض خطر اين بیماری هستند ؟ در مناطق آلوده تمام سنين به اين بیماری آلوده مي شوند . در مناطق روستائي نسبت به مناطق شهري بیماری بيشتر يافت مي شود .
این پست را چگونه میبینید؟ برای شما مفید بود؟ لطفا با نوشتن کامنت در زیر ما را مطلع کنید.