فضاپیمای شاتل و بوران
حمید شکوهیدر۱۴۰۳/۲/۱۸شاتل و بوران
ایستگاه فضایی ISS تنها ایستگاه مداری دردنیا درحال حاضرکه توسط 10 کشور جهان یعنی امریکا، روسیه ، ژاپن ، برزیل ، کانادا و 5 کشور اروپایی اداره میشود و درحال تکمیل شدن است.
اززمانی که بشر پا به عرصه فضا گذاشت نیاز به حمل ونقل کم هزینه با بارمفید بیشتر احساس می شد، که دراین راستا ساخت فضاپیمای قابل استفاده مجدد با ظرفیت حمل بالا دراولویت قرار گرفت. ازهمان آغاز دو پیشگام اکتشافات فضایی ایالات متحده امریکا و اتحاد جماهیر شوروی توجه خاصی را به این امرداشتند و دراین راستا تلاشهایی صورت دادند که با پیروزی ها و شکستهایی توأم بود .
بوران که کارطراحی آن درشوروی درسال 1976 آغاز شده بود دارای 5 نوع بود با نامهای 1/01 , 1/02 , 2/01 , 2/02 , 2/03، که از این بین فقط دو نوع تکمیل شد و سه نوع دیگربه علت کمبود بودجه ناتمام ماند و همچنین از انواع بوران تنها اولین آن یعنی بوران 1/01 موفق به پرتاب شد.
قبل ازاینکه به چگونگی مطرح شدن طرح شبیه به شاتل امریکا در شوروی و همچنین ساخت آن بپردازیم، لازم است توضیحاتی درباره تاریخچه شاتل و همچنین فضاپیماهای مشابه آن چه درامریکا و چه درشوروی بیان کنیم:
تاریخچه سفینه های قابل استفاده مجدد
فضا پیمای بوران اخرین رقابت جنگ سرد میان امریکا و شوروی در واپسین سالهای عمراتحاد جماهیرشوروی که به دلیل کمبود بودجه نتوانست هیچ مأموریتی انجام دهد و فقط یک بار دریک پرتاب ازمایشی درسال 1978 به فضا پرتاب شد.
طرح استفاده ازوسایل بالداری مانند هواپیما برای پروازهای فضایی از آغاز تاریخ مطرح شدن ایده های اکتشافات فضایی در ذهن مشتاقان فضا بود.
در پایان جنگ جهانی دوم نیروی هوایی امریکا هم طرحی در این زمینه ارائه داد که یک گلایدر سرنشین دار به وسیله موشک تایتان 3 به طرف اتمسفر پرتاب می شد و بعد از نزول سری در جو درباند پرواز فرود می آمد که البته این طرح عملی نشد.
دراواسط دهه 1960 دفتر طراحی میکویان اولین فضاپیمای قابل استفاده مجدد هایپرسنیک را که اندازه کوچکی داشت و spiral نام داشت را طراحی کرد که این طور عمل می کرد که برروی یک هواپیمای مافوق صوت قرار می گرفت و بعد از جدایی ازآن در جو با موشکی که به آن وصل شده بود سرعت می گرفت و سرعت آن حتی به ماخ 6 هم می رسید.
فضاپیمای مافوق صوت اسپیرال
توسعه نسل امروزی شاتلها
دراوایل دهه 1970 ایالات متحده امریکا به فکر ساخت نخستین پروژه سرنشین دار خود که از مدتها پیش به فکر آن بود، وشاتل نام داشت افتاد .
کار اداری طراحی شاتل ازسال 1972 شروع شد و 9 سال بعد در 12.04.1981 اولین پروازخود را انجام داد، این طرح برای امریکا هزینه ای برابر 17 میلیارد دلار در برداشت و بعد از ساخت اولین شاتل، چهارشاتل دیگر ساخته شد که دو شاتل با با نام های چلنجر و کلمبیا درهنگام انجام ماموریت با سانحه مواجه شده و کلیه سرنشینان آنها کشته شدند، چلنجر در هنگام بلند شدن اززمین به علت نقص درسیسم موتور سوخت جامد بوسترهای آن، به همراه هسته مرکزی و بوسترها درچند ثانیه بعد از پرتاب منفجرشد، کلمبیا هم در سال 2003 درهنگام بازگشت از فضا در جو منفجر شد. پس از آن شاتلهای امریکا چند مأموریت دیگر را با موفقیت انجام دادند تا اینکه سرانجام در سال 2011 با انجام آخرین مأموریت شاتلها به ایستگاه فضایی توسط شاتل آتلانتیس از پایگاه فضایی کندی امریکا و در حضور جمعیت زیادی که در اطراف سایت پرواز گرد آمده بودند، شاتلهای فضایی برای همیشه بازنشست شدند.
شاتل امریکا، فضاپیمای قابل استفاده مجدد امریکا که کار اداری طراحی آن درسال 1972 اغاز و در سال 1981 اولین پروازخود را انجام داد، در مجموع 5 شاتل ساخته شد.
پس از ساخت شاتل توسط امریکا در ابتدای دهه 1970، رهبران اتحاد جماهیرشوروی تصمیم گرفتند به این طرح امریکا پاسخ دهند. چون هر یک ازفضاپیماهای قابلیت پروازسرنشین دار سایوز و ووستوک ظرفیت حمل بالایی را نداشتند و هم به وسیله موشکهایی با سایز متوسط پرتاب می شدند. به هرحال آنها در ژوئن 1974 تصمیم به کار بر روی یک سیستم فضایی قابل استفاده مجدد (MKS) گرفتند و مسئولیت این طرح هم به شرکت طراح فضاپیمای سایوز سپرده شد. از همان آغاز کار، مهندسان روسی شروع به مطالعه بادقت طرح شاتل کردند، البته این مطالعه برروی شکل ظاهری و سایر اطلاعات کمی که ازشاتل به آنها رسیده بود، صورت می گرفت و جنبه های مختلف آن را به دقت مورد برسی قراردادند. البته مشکلاتی دراین طرح مشاهده می شد اول اینکه اساساً تکنولوژی موجود دراتحاد جماهیرشوروی انعطاف پذیری لازم برای انجام این طرح را نداشت و همینطوراین طرز فکر در اتحاد جماهیرشوروی وجود داشت که آنها فقط بایداز تکنولوژی موجود درکشور استفاده کنند و نباید از تکنولوژی خارجی بهره گیرند و البته مشکل دیگر استفاده از موشک سوخت جامد بود که اساسا شوروی هیچ تجربه ای درموشک سوخت جامد دراین وسعت که امریکا درشاتل استفاده میکرد، را نداشت و بزرگترین موتور سوخت جامد که درراکتهای روسی ازآن استفاده می شد11D57 بود که البته قدرت لازم برای انجام این کار را نداشت و همین طور ساخت موتور سوخت جامد به این اندازه برای پرتاب شاتل وقت زیادی لازم داشت که دراین مدت کوتاه امکان پذیرنبود. البته آنها بعدها تصمیم گرفتند که ازموتورهای سوخت مایع استفاده کنند که البته مزایایی نسبت به سوخت جامد داشت.
به هرحال سه طرح برای سیستم فضایی قابل استفاده مجدد (MKS) پیشنهاد شد. نخستین طرح الگوبرداری ازشاتل بود که همانطورکه گفته شد مشکلات خاص خودرا داشت، دومین طرح راشرکت انرگیا مطرح کرد، آنها گفتند طراحی چنین سازه عظیمی که دارای بال باشد و از جو عبور کند و با سرعت هایپرسونیک برگردد بسیار مشکل است بنابراین آنها طرح خودشان را که شبیه به سایوز بود، پیشنهاد کردند.
که این طرح شامل 3 بخش می شد بخش بالایی ; شامل کابین خدمه، بخش استوانه ای وسط ;مخصوص حمل بار، و بخش پایانی; مخصوص موتورها و مانور درمدار. طرز کار آن به این صورت بود که مدول پس از خارج شدن ازمدار و نزول به سمت زمین درسرعت هایپرسونیک چترهایش بازمی شد و ترمز اولیه انجام می شد و در نهایت برای کاهش بیشتر سرعت با روشن کردن موتورهای خود ترمز نهایی را انجام می داد و در نتیجه با سرعت و شتاب بسیار کم فرود می آمد. طرح دوم طرح شبیه به فضاپیمای ما فوق صوت اسپیرال بود و طرح سوم طرح کپی برداری ازشاتل بود که همین طرح هم مورد موافقت قرار گرفت. علت مورد موافقت قرار گرفتن این بود که اولاً درمطالعه های شرکت (Npo-Energia ) برروی طرحهای مختلف ازفضاپیماهای بالدار که به آن ارائه شده بود این نتیجه گرفته شده بود که برآیند همه این طرحها همان طرح فضاپیما به سبک شاتل امریکاست، چون امریکایی ها از سال 1960 تا 1970 مسلماً بر روی همه این طرحها کارکرده بودند و مسلماً بهترین آنها را انتخاب کردند که با این کپی برداری ازشاتل امریکا، شوروی از تحقیقات امریکا استفاده می کرد، ازطرفی این طرح 6 سال بعد ازشاتل امریکا انجام می شد. این طرح بوران انرگیا نام گرفت (بوران نام فضاپیما , انرگیا موشک حامل آن).
هدف این طرح این گونه مشخص شد :
حمل 30 تن باربه فضا واجرای عملیات مداری درطی 7 روز و همینطور رفتن به مدارهایی با ارتفاع 260km و همینطور برگرداندن 20 تن بار از فضا به زمین.
ساخت بوران
کارساخت بوران ازسال 1976 این طور آغازشد که می بایست نخست آزمایشهای گوناگونی برروی مدلهای تستی بوران که شامل 8 نوع بود انجام می شد که این آزمایشها شامل انواع تستهای دینامیکی، استاتیکی، و آیرودینامیکی بود و بعد از انجام آزمایشها مدل اصلی ساخته می شد. اما مهمترین، جالبترین وخلاقانه ترین مدل تستی بوران آنالوگ GL002 یا آیروبوران بود که به (ok بوران) هم مشهور بود.
اما علت ساخت آن: همانطورکه گفته شد بوران به سبک شاتل امریکا طراحی شد و دارای بال بود و می بایست با یک فرود سری مانند گلایدر به سمت زمین می آمد و در فرودگاه landing می کرد که این کار مشکل به نظرمی رسید چون سرعت بوران پس از خارج شدن از مدار و نزول به سمت زمین به 25M ماخ هم می رسید که برایlanding باید به 0.2M ماخ می رسید. بنابراین کاهش سرعت بوران در هنگام نزول از جو و قبل از landing از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. دراین ارتباط تصمیم گرفته شد درعقب بوران اوربیتر بر روی tail horizontal (دم افقی) ازیک "دوبل رادر" استفاده شود که عملکرد آن به این صورت بود که اگر هر دو لایه رادر به یک سمت متمایل شوند ماکزیمم زاویه آنها با صفحه دم افقی tail horizontal 23 درجه می شود که برای دور زدن از آن استفاده می شود که البته باعث کاهش سرعت می شود.
اگر هر یک از رادرها به یک سمت متمایل شوند زاویه هر یک ازانها با صفحه دم عمودی vertical tail ماکزیمم 45 درجه می شود که برای ترمزنهایی ازآن استفاده می شود. به این ترتیب دم افقی tail horizontal ساخته شد.
برای امتحان عملکرد دم ازتونل باد استفاده شد با این که تست تونل باد موفقیت امیزبود ولی برای تست هرچه بیشتر و واقعی تردم وهمچنین طراحی سیستم فرود خودکار، مشهورترین ومبتکرانه ترین مدل تستی بوران به نام بوران انالوگ GL002 ساخته شد. این مدل تستی که پرسپکتیوهای آن رامی بینید همان خصوصیات مرکزجرم حالت ایرودینامیک ودیگرخصوصیاتی را داشت که بوران نوع اصلی دارا بود .
ازجمله سیستمهای ضروری بوران شامل صندلیهای قابل Eject , RM1 و RM2 سیستم ناوبری VIU ,GSP -ارابه های فرود - آنتن سیستم فرود - حسگرهای گرمایی و شتاب سنجهای گروه 1و2 و... میشوند. 4 موتور پرقدرت توربوجت AL-3I موجود دراتحاد جماهیر شوروی که قدرتی برابر 40 تن تولید می کردند و زاویه ای برابر 4 درجه نسبت به سطح افق داشتند را بر روی آیروبوران مجهزکردند که فرق اصلی آن با بوران اصلی هم همین بود.
موتورهای جت برای take off ازروی باند بکارمی رفتند. نحوه عملکرد آیروبوران این طور بود که با استفاده از این موتورها از روی باند take off می کرد و بعد ازرسیدن به ارتفاع 5000 موتورهای آن خاموش می شدند و یک فرود گلایدری خودکار بدون خلبان (اتومات) یا با خلبان انجام می داد که در طی این کار سیستم های فرود landing و دم افقی tail horizontal و سایرسیستمهای آیرودینامیکی مورد آزمایش قرارمی گرفتند.
آیروبوران هم اکنون درمرکز تست ژکفسکی نگهداری می شود و هر از چند گاهی برای نمایش در نمایشگاهای هوایی به بیرون حمل می شود. این مدل چندی پیش برای نمایش درنمایشگاهی به استرالیا برده شد که به علت حجم عظیم آن مجبورشدند قطعات آن را جدا و سپس حمل کنند وبرای assemble نهایی آن 25 مهندس روسی با کشتی حامل عازم استرالیا شدند.
سپرحرارتی
عبور سریع بوران از میان لایه های جو احتیاج به یک سپرحرارتی قابل استفاده مجدد با توان تحمل حداقل 100 پرواز را داشت. برای بوران سه نوع سپر حرارتی پیشنهاد شد همانطور که درسمت راست تصویر دیده می شود.
الف) ماده کامپوزیت کربن-کربن. ماده ای با ماکزیمم توان تحمل حرارتی، که تا دمای بالاتر از 1650 درجه را می توانست تحمل کند که با رنگ نارنجی در تصویر بوران دیده می شود. (همانطورکه درتصویر دیده می شود درنوک دماغه فضاپیما و درلبه های جلویی بال از آن استفاده می شود).
ب) کاشی های سرامیکی که برای قسمتهای بالای 1250 درجه دربدنه جلویی و در بدنه پهلویی که در تصویر با رنگ قرمز و سبز دیده می شود، استفاده می گردد.
ج) مواد قابل انعطاف برای قسمتهای سطحی که دارای دمای بالاتر از 379 درجه نیست که با رنگ خاکستری در تصویردیده می شود.
البته همانطور که درتصویر درسمت چپ دیده می شود مواد کامپوزیتی که درشاتل امریکا بکار رفتند ازکیفیت دمایی بالاتری برخورداربودند.
تکنولوژیهای بدست آمده ازساخت شاتل و بوران
یکی ازنکات جالب درساخت بوران این است که تقریبا هر یک از40 هزار کاشی عایق سرامیکی که درساخت بوران مورد استفاده قرارگرفت بسته به جای قرارگرفته برروی سطح بوران (اعم ازسطح پهلویی، سطح خمیده جلویی و همچنین دربریدگیها وخمیدگیها ) شکل هندسی مخصوص به خود داشتند یعنی هریک ازآنها با دیگری تفاوت داشتند.
البته طراحی این سرامیکها از نظر هندسی و قراردادن آنها در کنار هم بطورمرتب و دقیق بسیار مشکل بود و باید در بیش از 100 نقطه از سطح زیر کاشی ها در روی بدنه اندازه گیریهای هندسی انجام می گرفت که تقریبا با دست غیر ممکن بود.
بنابراین یک نرم افزار مخصوص توسعه یافت که با استفاده از آن نصب و تولید کاشی ها بطور الکتریکی و بدون نصب و اندازه گیری دستی انجام می شد، این نرم افزار بانک اطلاعات نام داشت که حاصل همکاری بین دفتر طرح و کارخانه تولید بود. اطلاعات بانک اطلاعات شامل توصیف هندسه، پارامترها و ... بود که حاصل از یک میلیارد برنامه تست و کنترل تولید اتوماتیکی در کارگاه بود.
اما نکته بسیار جالب این است که طراحی شاتل در امریکا و بوران دراتحاد جماهیر شوروی باعث پیشرفتهای زیادی درزمینه های تکنولوژی، اقتصاد، مهندسی، پزشکی و ... شد. به عنوان مثال بدست آمدن نرم افزاربانک اطلاعات در شوروی از ساخت بوران و استفاده از بعضی مواد بکاررفته در شاتل در صنعت دندانپزشکی امریکا نمونه هایی از این پیشرفتها هستند.
با توجه به اینکه در قسمتهای قبل به شاتل اشاره ای شد بهتراست مقایسه ای هرچند کوتاه بین شاتل و بوران داشته باشیم. درنگاه اول به نظرمی رسد شاتل امریکا و شوروی از جهات مختلف به هم شبیه اند و اختلاف اندازه ها کمتر از چند سانتیمتر است اما اختلافات بسیار مهم دیگری در زیر سطح ظاهری آنها وجود دارد. در اینجا برخی از این تفاوتها را ذکر می کنیم.
مقایسه کابین خدمه شاتل و بوران
مقایسه آماری کوتاه بین شاتل و بوران
وزنها(kg) بوران شاتل
چهارچوب واسکلت 42000 46000
موتورها 33000 37000
ماکزیمم بار قابل حمل 30000 25000
سرعت 105M 123M
ابعاد
طول 36.7m 37.25m
طول بال 23.92m 23.8m
ارتفاع ارابه های فرود 16.35m 17.25m
(چرخها)
محورنوسان فلپ سکان عقب 78 81
محورنوسان فلپ سکان بالا 45 45
شروع پروژِه 12feb1988 26jul1972
تحویل برای پرتاب 9.3سال بعد 6.6سال بعد
اولین پرتاب وسیله 11.2 سال بعد 8.7 سال بعد
اولین پرتاب مداری 12.7سال بعد 8.7سال بعد
اولین وتنها پرتاب بوران به فضا
درسال 1986 بعد از طی مراحل مقدماتی و انجام آزمایشهای مختلف برروی مدلهای بوران، طراحی اولین بوران با نام بوران 1/01 به پایان رسید، البته بعد از تکمیل هم به مدت 2 سال یک سری آزمایشهای مختلف برای تست سیستم های خود انجام داد.
اما درماه مارس 1988 شایعه هایی در دنیا شنیده شد مبنی براینکه ماهواره های امریکا عکسهایی از راکت حمل کننده Energia گرفته اند که به محل پرتاب حمل و سپس برگردانده شد. بعد ازاین اخبار شوروی به طورضمنی نه رسمی گفت درحال آزمایش سیستم های تست پرتاب بود. سیستم تست پرتاب برای این طراحی شده بود که مشکلات کمتری درهنگام پرتاب پیش بیاید. درماه سپتامبر همان سال رادیو مسکو گزارش داد که فضانوردان در حال انجام تمرین های سفر به فضا بودند که از این خبر این طور برداشت شد که مأموریت بوران سرنشین دار خواهدبود که هرگز چنین امری اتفاق نیفتاد و پرتاب بدون سرنشین انجام شد.
اما در ماه آوریل 1988 اتحاد جماهیر شوروی به طور رسمی اعلام کرد که فضاپیمای خود Buran را به کمک موشکهای Energia به فضا پرتاب می کند. با اعلام قطعی این خبر عکسهای مختلفی ازبوران-انرگیا به سراسر جهان مخابره شد.
همچنین روسها اعلام کردند که پرتاب بوران به فضا به طور مستقیم پخش خواهد شد که چنین نشد. تصاویر ضبط شده بعد از پرتاب منتشر شد .
ابتدا قرار بود پرتاب در 29 اکتبر انجام بگیرد اما به علت اشکالی که در سیستم پرتاب پیش آمد پرتاب موقتاً لغو شد.
** تا اینکه در 15نوامبر 1988 درساعت 5و 55دقیقه، به وقت مسکو، بوران انرگیا از پایگاه فضایی بایکانور (قزاقستان) به فضا پرتاب شد.
بعد از 2:57 دقیقه از پرتاب بوسترهای زنیت درارتفاع 60km از هسته مرکزی و بوران جدا شدند و هسته مرکزی شروع به کارکرد، بعداز8 دقیقه درحالی که بوران را به ارتفاع 160km رساند ازبوران جداشد، 1:02 دقیقه بعد از جدایی، بوران مانوری را به مدت 42 ثانیه انجام داد و خودش را به مدار 252-256 رساند. در طول مدت پرتاب تا فرود landing بوران با استفاده از دو کشتی شوروی که در دو سوی اقیانوس اطلس قرارداشتند با سایت کنترل پرتاب در تماس بود و ماهواره های مولینا این ارتباط را تقویت می کردند و همینطور دوربین هایی درکابیین خدمه قرارداشتند که عکسهایی را به کنترل زمینی مخابره می کردند.
تصاویری از اولین و تنها حضور بوران در فضا در سال 1978
بوران اولین گردش مداری خود را همانطور که در تصویر می بینید به ترتیب بر روی امریکای شمالی، اقیانوس آرام شمالی، افریقا و شوروی انجام داد. در دور دوم خود در بالای اقیانوس آرام جنوبی نرسیده به امریکای جنوبی در ساعت 8:20 دقیقه با استفاده ازموتورهای retrorocket سرعت خود و متعاقباً ارتفاع خود را کم کرد و به مدار پایین تر در ارتفاع 122km رساند و لایه های بالایی جو را لمس کرد و بعداز 20 دقیقه گردش به دور مدار به علت وجود هوای رقیق ترمزهای آیرودینامیکی انجام داد و به داخل جو سرخورد و بعد از عبور از جو پلاسما وارد جو معمولی شد و دوباره با استفاده از ترمزهای آیرودینامیکی با زاویه 45 درجه همانطورکه در قبل گفته شد خودش را به ارتفاع 40km رساند از آنجا شروع به طی یک مسیر 1000km تا محل فرود کرد.
و همچنین از همان ارتفاع توسط دو هواپیمای جنگنده که خلبانی آنها توسط دو تن از خلبانان آیروبوران صورت می گرفت اسکورت شد.
همینطور آنها از داخل هواپیمای خود از ورود شاتل فیلم برداری کردند. درقبل از ورود بوران به باند فرود در6km بایکانور یک هواپیمای توپولوف 154یک take off و landing به طور سریع انجام داد.
ترسیمه ریاضی landing بوران
تا سرانجام انتظارها به سر رسید و درساعت 9.44دقیقه به وقت مسکو بوران عملیات landing خودش را انجام داد و به زمین نشست.
بعدازاین عملیات موفقیت آمیز بوران های دیگری هم ساخته شد که به علت فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی درسال 1990 وهزینه سنگین پرتاب ها پرواز بوران تا هم اکنون انجام نشده است.
بوران 1/01
تاریخ ساخت : 1986
پروازفضایی : یک مرتبه در 15 نوامبر 1988 (همانطور که ذکر شد)
مکان فعلی : پایگاه فضایی بایکانور.
وضعیت : خراب شده
مشهورترین بوران، تنها فضاپیمایی است که درسال 1988 به فضا رفت. ساخت این فضاپیما که اولین شاتل از5 شاتل شوروی بود. همانطورکه ذکرشد درسال 1986، بعدازاینکه تستهای وسیع و گسترده روی 8 مدل تستی و با اندازه های واقعی بوران انجام شد، شروع گردید. بوران 1.01 قبل ازاینکه به وسیله یک هواپیمای M-3 برای اسمبل نهایی به پایگاه فضایی بایکانوربرده شود قسمت اعظم آن درمسکو ساخته شد و اتمام آن دربایکانور صورت گرفت و برروی یک سیستم بالابرنده انرگیا سوارشد و به اولین و تنها مأموریتش پرتاب شد و با امنیت و بدون اینکه آسیب ببیند دربایکانور به زمین نشست. با توجه مشکلات مالی که برنامه های فضایی روسیه به علت فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی با آن روبروشده بود، پروازهای بعدی بوران لغوشد و در انبار جا گرفت.
یک سال بعد بوران 1/01 به وسیله بزرگترین هواپیمای دنیا AN-225 MRIYA به پاریس منتقل شد تا درنمایشگاه هوایی پاریس به نمایش درآید.
بوران 1/01 درواقع تحت مالکیت قزاقستان بود زیرا روسیه به جای تمدید قرارداد بایکانور، این بوران را به قزاقها داده بود.
هواپیمای عظیم آنتونوف برای حمل بوران به نمایشگاه هوایی پاریس استفاده شد.
هواپیمای عظیم انتونوف درحال حمل بوران به نمایشگاه
بوران 1/02 (ptichka) پرنده کوچک
تاریخ ساخت : 1988
پرواز فضایی : طبق زمانبندی قبلی 1993 اما لغو شد.
مکان فعلی : روی موشک انرگیا سوپر بوستر سوار است دربایکانور.
وضعیت : درانباری مخفی
بوران 1/02 دقیقاً زمانی تکمیل شد که برنامه بوران -انرگیا دچار کمبود بودجه شد. آمادگی آن برای پرواز که برای ابتدای سال 1993 برنامه ریزی شده بود حدود 95-97% بود . فقط چند سیستم الکترونیکی باید جایگزین می شد. نخستین پرواز زمانبندی شده آن سال درسال 93 بود که قراربود به ایستگاه فضایی میرپروازکند، اما این ماموریت به علت کمبود بوجه هرگزانجام نشد و در نهایت این مأموریت بوسیله شاتل امریکا انجام شد.
شاتل در حال ducking با استگاه فضایی میر در سال 1993
پیچکا همیشه با دقت زیاد درساختمان MIK بایکانور نگهداری می شود، البته ممکن است از این قسمت به جای دیگری منتقل شود همانطورکه از تصویر مشخص است بوران درخارج آشیانه و در روی انرگیا سوار است و مشخص نیست در چه مکانی است .
بوران2/01
تاریخ ساخت : 1990
پروازفضایی : نداشت
مکان : کارخانه ماشین توشینو در مسکو
وضعیت : ناتمام
بوران 2/02 اولین بوران ازنسل دوم بوران ها بود، تفاوت مهمی که بین نسل دوم و اول بورانها بود این بود که نسل دوم نسبت به 1/01 و 1/02 دارای COCKPIT پیشرفته تری بود پیشرفت کارساخت بوران 2.01 هنگام لغو پروژه حدود 30-50% حدس زده می شد و هم اکنون درکارخانه توشینو در خارج مسکو قرار دارد.
بوران 2/02
تاریخ ساخت :1991
پرواز فضایی: نداشت
مکان :کارخانه توشینو مسکو
وضعیت : ناتمام
بوران 2/02 دومین بوران ازنسل بوران ها بود. درزمان خوابیدن پروژه بوران انرگیا بوران 2/02 درمرحله ساخت درکف کارخانه توشینو درحومه مسکو بود. درصد پیشرفت پروژه حدود 10-20% بود .
بوران 2/03
تاریخ ساخت : 1992
پروازفضایی : نداشت
مکان: کارخانه توشینو
وضعیت : ناتمام
بوران 2/03 جوانترین بوران است که مرگ سریعی داشت . این بوران آخرین مدل ازنسل دوم بورانها بود و در توشینو ساخته شد. و براثر توقف پروژه بوران -انرگیا درسال 93 کار روی بوران 2/03 متوقف شد و بوران 2/03 ناتمام ماند و در نهایت آن را خراب و جداسازی کردند و امروزه اثری از آن نیست .
