سیستم نوشتاری در زبان فارسی

(سیارک) نوشتار در زبان چگونه به وجود آمده است؟ اولین نوشته ها مربوط به چه زمانی و با چه خطی است؟ به طور کلی تاریخچه خط چیست؟ همه ی این موارد و موارد مشابه را در این مقاله بررسی می کنیم.

در ابتدا انسان ها برای برقراری ارتباط از مهارت های گفتن و شنیدن استفاده می کردند. در حدود ده هزار سال پیش اولین خطوط ساده نوشتاری ابداع شد.

با ابداع اولین خط ها توانایی انسان در برقراری ارتباط زیادتر شد. گفتن و شنیدن به عنوان اولین وسیله برای نشان دادن آواهای زبان به کار می رفتند ولی از وقتی که خط به وجود آمد، از خط به عنوان وسیله ی دوم نشان دادن آواهای زبان استفاده شد. پس به طور کلی می توان گفت: زبان دو جنبه گفتار و نوشتار دارد. سخن گفتن مربوط به جنبه ی گفتار و خط مربوط به جنبه ی نوشتار است. شاید فکر کنید، گفتار مهم تر از نوشتار است، چون وسیله ی ارتباط روزانه انسان است و همیشه از آن استفاده می کنیم ولی از آن جهت که نوشتار سنجیده تر از گفتار است و همچنین در هنگام نوشتن امکان تفکر، سنجش و تجدید نظر وجود دارد و از طرف دیگر آثار معتبر ادبی و متون مذهبی و میراث فرهنگی از  طریق نوشتار در دسترس جامعه قرار می گیرد می توان گفت، نوشتار مهم تر از گفتار است. اما زبان شناسان باور دیگری دارند.

زبان شناسان اعتقاد دارند، گفتار زبان، اصل و جنبه ی نوشتار، به عنوان فرع در نظر گرفته می شود. دلایل آن ها به شرح زیر است.

• هیچ جامعه انسانی را نمی توان یافت که زبان نداشته باشد اما جوامعی وجود دارد که زبان دارند اما خط نوشتاری ندارند.
• در برخی از جوامع انسانی که خط نوشتار هم دارند افرادی و جود دارند که در حین این که بر گفتار عامیانه جامعه تسلط کامل دارند اما ممکن است به دلیل بی سوادی بر جنبه نوشتار آگاهی و تسلط نداشته باشند.
• از نظر قرمت می توان گفت: گفتار زبان همراه با پیدایش حیات انسان وجود داشته است ولی خط در حدود ده هزار سال پیش به وجود آمده است.
• هر کودکی که متولد می شود در ابتدا جنبه گفتاری زبان را فرا می گیرد. پس از یادگیری جنبه گفتاری و تسلط بر آن، به یادگیری جنبه ی نوشتاری زبان می پردازند.
• در برخی از جوامع خط نوشتاری تغییر می کند ولی گفتار به نسبت خط نوشتاری کم تر دست خوش تغییر و تحول می شود.

بر اساس این نکات زبان شناسان می گویند جنبه ی گفتاری زبان را باید به عنوان اصل در نظر گرفت و جنبه نوشتاری فرعی است و وابسته به جنبه ی گفتاری زبان است.

البته در این میان استثناهایی هم وجود دارد. به عنوان مثال فرد لالی را در نظر بگیرید که توانایی سخن گفتن ندارد یا حتی شاید توانایی شنیدن را نداشته باشد اما می تواند با نوشتار ارتباط بر قرار کند. در این مورد تجزیه و تحلیل سخت تر می شود. ولی می توان گفت این فرد هر چند که توانایی نمود زبان را ندارد ولی توانایی یادگیری زبان در او از بین نرفته است. این فرد شاید نتواند سخن بگوید ولی نمی توان گفت در ذهن او یادگیری زبان صورت نگرفته است و همین قدرت ذهنی می تواند به یادگیری نوشتار او نیز کمک کند.

ابداع و اختراع خط بسیار مهم است. به گونه ای که زمان ابداع خط را به عنوان مبدأ تاریخ در نظر گرفته اند و به دوران بعد از ابداع خط دوران بعد از تاریخ و به دوران قبل از ابداع خط ما قبل تاریخ گفته می شود. شاید دلیل این نامگذاری این باشد که با ابداع خط، تاریخ نیز به وسیله ی خط ثبت شده است و در اختیار آیندگان قرار گرفته است.

سیر تحولی خط را می توان به صورت زیر در نظر گرفت:

• تصویر نگاری 2- خط اندیشه نگار(خط ترکیبی) 3- خط تحلیلی(انتقالی) 4- خط الفبایی

انسان ها بیان افکار خود را با خط تصویری آغاز کردند که به آن خط تصویر نگار گفته می شود.

برخی از آثاری که با این خط ثبت شده است در غارهایی در قسمت های مختلفی از جهان از جمله: آسیا، اسپانیا، فرانسه و آمریکا کشف شده است. در تصویر نگاری، تصاویری از اشیاء و جانداران مختلف رسم می شود. این تصاویر می تواند از گیاهان، جانوران، انسان و یا هر چیز دیگری باشد. انسان های اولیه با استفاده از خط تصویر نگار افکار خود را بیان می کردند و با هم ارتباط برقرار می کردند. البته خط تصویر نگار فقط مربوط به زمان گذشته و انسان های اولیه نیست. امروزه هم از خط تصویر نگار استفاده می شود. به عنوان مثال: در کنار جاده تابلویی می بینید که عکس قاشق و چنگال بر روی آن قرار دارد، اولین چیزی که به ذهن شما می رسد این است که دارید به یک مرکز رفاهی یا غذا خوری نزدیک می شوید.

 بیشتر تابلوهای راهنمایی و رانندگی با این خط است و اکثرا تصاویری بدون نوشته ی الفبایی هستند که مفهوم خود را واضح می رسانند.

 

با پیشرفت بشر خط نیز پیشرفت کرد و با تحول در خط تصویر نگار خط جدیدی به نام خط اندیشه نگار به وجود آمد.

مصری های باستان از خط هیروگلیف استفاده می کردند اما آن ها پیش از استفاده از خط هیروگلیف از خط اندیشه نگار استفاده می کردند. در این خط هر علامت در مقابل شیئ، پدیده یا یک تصویر ذهنی به کار می رفت. تفاوت خط اندیشه نگار با خط تصویر نگار در این بود که تصاویر در خط اندیشه نگار در یک زنجیره ی مرتبط به هم رسم می شد و به جای دلالت بر یک کلمه بر یک متن مثلا یک داستان یا شعر دلالت می کرد. در این خط بر خلاف خط تصویری هیچ ارتباطی بین شیئ نقاشی شده و نام آن وجود نداشت. به این معنی که بین نشانه های خطی و نمایش آوایی آن ارتباط دو سویه وجود نداشت.

همه ی سیستم های خطی دنیای قدیم از خط تحلیلی (انتقالی) سرچشمه گرفته است و این خط آغازگر نوشتار نظم یافته بوده است.

در خط تحلیلی تصاویر خط تصویر نگار ساده شده اند و به صورت نشانه ای برای نام یک شیئ یا جاندار به کار رفته اند. این نشانه ها به صورت قرار دادی در بین گروه های مختلف مردم پذیرفته شده بود و به این وسیله ارتباط ساده ای بین مردم برقرار شد. خط های زیر همگی به این صورت پدید آمده اند:

خط میخی، خط های هیروگلیف مصری، خط های چینی، خط مایایی و خط ازتک.

مهم ترین خطوط تحلیلی، خطوط میخی، سومری، اکدی، بابلی، هیتی و فارسی باستان هستند.

خط میخی تا حدود ششصد سال قبل از میلاد یعنی دو هزار و ششصد سال پیش هم رونق داشته است. نکته جالب این است که قدمت خط مصری (هیروگلیف) به حدود سه هزار سال پیش باز می گردد.

مصریان اولین انسان هایی بودند که از پاپیروس کاغذ ساختند و برای نوشتن از آن استفاده کردند.

خط میخی جزو نظام های هجایی به شمار می رود. در نظام هجایی هر نشانه ی الفبایی(هر حرف) نماینده ی یک هجا است. در دنیای امروز تنها زبان ژاپنی است که هنوز از نظام الفبایی مبتنی بر هجا استفاده می کند. تمام هجاهای زبان ژاپنی از یک صامت و مصوت ساخته شده است.

مثال: هی رو شی ما

در بین خطوط میخی مشهور ترین آن ها خط فارسی باستان است.

در خط الفبایی، نشانه های حروف الفبایی نماینده ی صدا های زبان (صامت ها و مصوت ها) هستند. در بیشتر نظام های خط الفبایی تناظر یک به یک بین حروف الفبا و آواهای زبان گفتاری وجود ندارد.

مشهور ترین و پر کاربرد ترین خطوط آوایی خط لاتین، فارسی و عربی هستند و نخستین خط الفبایی خط فینیقی است.

خط عربی امروزی، صورت متحول شده ی خط فینیقی است همچنین خط فارسی تحول یافته خط فینیقی است. خط فینیقی در سه شاخه زیر تقسیم بندی می شود.

نظام الفبایی عربی و عبری.

نظام براهمی، که هنوز در هندوستان و قسمت بزرگی از آسیا به کار می رود.

نظام الفبایی یونانی، که همه ی خط های جدید اروپایی و آمریکایی از آن به وجود آمده اند.

ترجمه  itrans.ir