امکان زندگی در کره مریخ
محمد رضا عاشوریدر۱۴۰۳/۲/۱۸تنها چند ماه پیش بود که به طور رسمی، نتایج آخرین تحقیقات انجام گرفته در خصوص امکان زندگی در کره مریخ در دسترس عموم قرار گرفت. بنا به این تحقیقات، شواهد و مدارک جدیدی به وسیله فضا نوردان کشف شده است که حاکی از وجود ملکول هایی ارگانیک (بنیادی) با ساختاری پیچیده در سنگ ها و صخره های موجود در کره مریخ است. این گونه به نظر می رسد که این ملکول ها قابلیت زندگی انسان بر سطح کره مریخ را فراهم خواهند آورد. علاوه بر این ساختار این ملکول ها نشانگر این است که بسته به فصل و شرایط جوی کره مریخ، گاز متان موجود در اتمسفر این کره دچار تغییراتی می شود و این گاز، یکی از نشانه هایی است که می تواند حاکی از وجود امکان زندگی در این کره باشد. نکته دیگر این که یک منبع آبی بسیار وسیع در عمق قابل دسترسی از کره مریخ قرار به تازگی یافت شده است. با سیارک همراه باشید تا جزئیات بیشتری در این خصوص در اختیارتان قرار دهیم.
تمامی این کشفیات تازه فضا نوردان و محققان سبب شده است تا جستجو برای یافتن امکان زندگی در کرات دیگر وارد مرحله ای تازه شود و بیش از پیش این باور را در انسان تقویت می کند که زندگی در جایی به غیر از کره زمین قابل دسترس است. البته نشانه هایی مبنی بر این که موجوداتی سال ها پیش در کرات دیگر زندگی می کرده اند، می تواند برای بسیاری جالب باشد، اما سؤال بزرگ تر و مهم تری که در این خصوص وجود دارد این است که کره مریخ، برای آینده زندگی ای که ما در ذهن خود متصور می شویم، چه معنا و مفهومی می تواند داشته باشد؟ مطمئنا این که شاهد زندگی انسان در کره مریخ باشیم، می تواند بسیار جالب توجه و خیال بر انگیز باشد. البته نباید این کشفیات و تحقیقات تازه را به طور قطع مبنی بر قابل دسترسی بودن این رؤیا در آینده ای نزدیک بدانیم و مشخصا این گونه فعالیت ها تنها گام های اولیه بشر برای محقق کردن این رؤیا است.
بنا به تخمینی که محققان عرصه فضا نوردی زده اند، در حال حاضر نزدیک به 4.6 میلیارد سال از عمر کره مریخ می گذرد و تاریخ پیچیده و غم انگیزی در خصوص آن وجود دارد. کره مریخ در گذشته های دور، بسیار متفاوت از چیزی بوده است که در حال حاضر بدل به آن شده است. در حقیقت، در آن دوران، کره مریخ شباهت بسیار زیادی به کره زمین داشته است. در آن دوران، اتمسفر کلی کره مریخ بسیار غلیظ تر از حال حاضر بوده است و همین مسئله سبب بالا تر بودن دمای هوای آن می شده است. علاوه بر این، یک نیروی مغناطیسی نسبی نیز در اتمسفر آن وجود داشته که از رسیدن اشعه های مضر و نیز اشعه های یو وی به سطح خاک این کره و از بین بردن باروری آن جلوگیری می کرده است. حتی بررسی های انجام گرفته حاکی از آن است که در گذشته های دور در قسمت های نه چندان عمیق زمین این کره منابع آبی بسیاری وجود داشته است که از مهمترین عوامل برای گسترش زندگی به شمار می رود.
ناتالی کابرل، یکی از اختر زیست شناسانی است که (اختر زیست شناسی: بررسی علمی احتمال وجود حیات در دیگر نقاط عالم) برای ناسا کار می کند و مدت زیادی است تمامی تمرکز و فعالیت های اش معطوف به تحقیقات در خصوص امکان زندگی در کره مریخ (و سایر کرات) بوده است. او در این خصوص عنوان کرد: «البته این مسئله ای است که هنوز در خصوص آن نظر های ضد و نقیض بسیاری شنیده می شود و همه با هم در این خصوص متفق القول نیستند، با این حال، یک حدس کلی وجود دارد مبنی بر این که در گذشته های بسیار دور، جو و اتمسفر کره مریخ به گونه ای بوده است که برای نمونه در حال حاضر در یک ظهر خوب تابستانی در مناطق قطبی کره زمین مشاهده می کنیم. برای این که بتوان امکان زندگی در کره ای به خصوص را فراهم کرد، به انرژی، آب، مواد مغذی و پناه گاه احتیاج پیدا خواهید کرد و کره مریخ در سالیان بسیار دور، تمامی این امکانات را در اختیار شما می گذاشته است. بنا بر این اگر به دنبال زمانی در گذشته می گردید که امکان شروع زندگی در آن وجود داشته است، نخستین سالیان پیدایش کره مریخ، می تواند آن روز ها باشند.».
البته این وصفی است که به هیچ عنوان با حال و هوای این روز های کره مریخ سازگار نیست. حتی اگر شرایط در این کره به حالت ایده آل خود برسد، و برای نمونه یک روز خوب در فصل تابستان را در این کره مد نظر قرار دهیم، دمای هوای آن می تواند تا هفتاد درجه فارنهایت (معادل با بیست و یک درجه سیلسیوس) بالا رود؛ این در حالی است که دمای هوا به هنگام شب تا صد درجه فارنهایت (معادل به هفتاد و سه درجه سیلسیوس) به زیر صفر می رسد. حال اگر بخواهیم این نکته را هم در نظر بگیریم که در قطب های شمالی و جنوبی این کره و نیز در فصل زمستان دمای هوا به مراتب پایین تر از این هم خواهد آمد، مسئله پیچیده تر از قبل می شود. بنا به آن چه گفته شد، اتمسفر کره مریخ دیگر این قابلیت و توانایی را ندارد که دمای هوای کره را برای حضور انسان بر روی آن گرم و متعادل نگاه دارد.
نکته دیگر این که میدان مغناطیسی ای که پیش تر بر روی این کره وجود داشته و در خصوص آن توضیحاتی داده شد، مدت ها است از بین رفته است و این مسئله به این معنا است که تشعشعات مضر به سادگی به سطح خاک این کره رسیده و هر آن چه را که امکان رشد پیدا کند، از بین خواهند برد. ناتالی کابرل در این خصوص عنوان کرد: «من همیشه این مسئله را پیش خود این گونه تصور می کنم و آن را با پختن غذا مقایسه می کنم: میزی را در نظر بیاورید که بر روی آن مواد اولیه لازم برای پخت غذایی به خصوص قرار داده شده است. دو نفر می توانند با استفاده از این مواد اولیه، بسته به مهارت خود غذایی تهیه کنند (مواد اولیه قرار گرفته در اختیار هر دو نفر یکی است). حال اگر یکی از این دو نفر آشپزی کار کشته و ماهر باشد و دیگری هیچ ایده ای در خصوص آشپزی نداشته باشد، مطمئنا دو غذای کاملا متفاوت از هر یک از آن ها دریافت خواهیم کرد. همانند مواد اولیه قرار گرفته در اختیار این دو نفر، کره زمین، و کره مریخ نیز از امکاناتی تقریبا مشابه با یکدیگر برخوردار بوده اند. کره زمین، بسته به شرایطی به خصوص، توانست بهترین استفاده را از این امکانات برده و از لحاظ زیستی پیشرفت چشم گیری داشته باشد، حال آن که کره مریخ در سوی دیگر کاملا در تحقق این امر ناموفق بوده است.».
نزدیک به سه ماه پیش، یکی از دستگاه های مریخ نوردی که برای کاوش به کره مریخ فرستاده شده بود، کوهی به ارتفاع سه مایل (معادل با 4.8 کیلومتر)؛ کوهی که در نزدیکی خط استوای کره مریخ قرار داشت و دره ای بر دامنه آن شکل گرفته بود که به نظر می رسید حاوی گاز متان باشد؛ همان گونه که پیش تر از این نیز عنوان شد، وجود گاز متان می تواند نشانه ای بر وجود زندگی در این کره باشد. اما محققانی که به وجود گاز در این دره پی برده بودند، به زودی با مسئله ای نا امید کننده روبه رو شدند و این مسئله مربوط به ساختار به خصوص مواد ارگانیک موجود در آن منطقه بود. راجر ایورت، یکی از محققان شاغل در ناسا و از اعضای تیم تحقیقاتی ای بود که سه ماه پیش وارد این منطقه در کره مریخ شدند. او در این خصوص عنوان کرد: «تا جایی که توانستیم تحقیقات خود را پیش بردیم و متوجه این مسئله شدیم که ساختار شیمیایی ملکول های مواد ارگانیک آن ناحیه، کاملا متفاوت از هم بود و هر یک شکلی منحصر به فرد برای خود داشت. اگر مسئله را با در نظر گرفتن اطلاعات انسان از علم شیمی و تجربه مان از ساختار شیمیایی مواد مورد بررسی قرار دهیم، این مواد ارگانیک، مهمترین نقش را در گسترش امکان زندگی به عهده دارند، اما متأسفانه مواد ارگانیکی که در آن ناحیه کشف شد، به هیچ عنوان با یکدیگر هماهنگی نداشته و به طور کلی مجموعه هماهنگی که برای گسترش امکان زندگی لازم است را به وجود نمی آوردند. این مسئله شبیه به مقایسه تکه های کاملا یک اندازه به وجود آمده بتن از سیمان با اشکال عجیب و غریبی است که بدون در نظر گرفتن قالبی به خصوص از سیمان به وجود آمده باشند.». او در ادامه صحبت های خود افزود: «البته این حقیقت که پس از گذشت این همه سال و قرار گرفتن سطح این کره در معرض انواع تشعشعات مخرب و مضر (اشعه های یو وی و ...)، هنوز این مواد ارگانیک به طور کلی از بین نرفته اند، نشان گر ثبات قابل توجهی است که این مواد دارا هستند، اما نمی توان منشأ اصلی این مواد را مشخص کرد.». راجر ایورت بر این باور است که ملکول های ارگانیک یافت شده در کشفیات اخیر، به واسطه ساختار منحصر به فرد شان، به احتمال بسیار زیاد در کره مریخ به وجود نیامده و به صورت شهاب سنگ، از کرات دیگر به کره مریخ راه یافته اند.
درک شولز- ماکوچ، یک اختر زیست شناس آلمانی است و در حال حاضر در دانشگاه برلین به کار تدریس مشغول است. او دریافت متفاوتی از کشفیات اخیر محققان دارد (کشف مواد ارگانیک موجود در کره مریخ) و بر این باور است که این مواد ارگانیک می توانند نشانه ای بر آن باشند که در گذشته موجوداتی در این کره زندگی می کرده اند. علاوه بر این او بر این باور است که تفاوت این مواد ارگانیک با یکدیگر نشانه ای بر آن است که در حال از بین رفتن هستند. او در این خصوص عنوان کرد: «این مسئله نشانه این نیست که در آینده شاید امکان زندگی بر کره مریخ فراهم شود، بلکه کاملا بر عکس این باور و به این معنا است که مواد ارگانیک به مرور زمان در حال از بین رفتن هستند. شاید در گذشته های بسیار دور شرایط متفاوت از این بوده و ملکول های این مواد ارگانیک شباهت بیشتری با یکدیگر داشته اند، یا حتی ممکن است در قالب شهاب سنگ و از کرات دیگر به کره مریخ راه یافته باشند. اما در هر صورت امکان بقای این مواد وجود نخواهد داشت.».
حتی اگر شرایط در کره مریخ به گونه ای مناسب تر پیش رود (تا جایی که انسان به آن پای نهاده و کره مریخ بدل به سکونت گاهی دیگر برای انسانها شود)، شولز- ماکوچ با دیده تردید به این مسئله می نگرد که ملکول های این مواد ارگانیک توانایی به هم پیوستن و به وجود آوردن شرایطی برای گسترش کره از لحاظ زیستی را داشته باشند. او در این خصوص عنوان کرد: «حتی در کره زمین که شرایط برای زندگی انسان فراهم بوده است، بعید می دانم بتوان کشفیاتی مستند در خصوص منبع پیدایش حیات بر کره زمین یافت. اکسیژن به سرعت ملکول های مواد ارگانیک را اکسیده خواهد کرد. در کره مریخ هم شرایط تقریبا به همین گونه است و تشعشعات مضر موجود در اتمسفر کره مریخ، ملکول ها را به سادگی از بین خواهند برد و به همین خاطر است که هیچ گاه به ترکیب سازمان یافته ملکولی لازم برای ادامه حیات در آن نخواهیم رسید. بنا بر این اگر واقع بینانه به این مسئله بنگریم، من بعید می دانم چنین امکانی در کره مریخ در آینده فراهم شود.».
کارولین فریسنت یکی دیگر از محققانی است که عضوی از تیم تحقیقاتی یاد شده بود. او نیز بر این باور است که حتی اگر تمامی مسائل و مشکلاتی که تا کنون درباره آن ها صحبت شد، وجود نمی داشتند، باز هم مسئله دیگری هست که امکان زندگی بر کره مریخ را نا ممکن می سازد: نبود تعداد کافی از ملکول های ارگانیک لازم برای شکل گیری حیات. او در این خصوص عنوان کرد: «اگر مقداری از خاک کره زمین را در دستان خود بگیریم و آن را بدون استفاده از وسیله ای خاص و با چشم غیر مصلح بررسی کنیم، میزان مواد ارگانیک بیشتری در مقایسه با خاک کره مریخی که با دستگاه مورد بررسی قرار می گیرد در آن یافت می شود.».
در نهایت اگر یک نکته باشد که ما را به آینده این کره امیدوار کند، این حقیقت است که پس از گذر میلیارد ها سال هنوز از بین نرفته است و حتی نشانه هایی از حیات در آن یافت می شود. کارولین فریسنت در این خصوص گفت: «تجربه زندگی ما بر روی کره زمین، این نکته را برای ما روشن کرده است که زندگی همانند یک بیماری می ماند. در حقیقت خلاصی یافتن از آن کار خیلی خیلی دشواری است! به همین خاطر است که حیات هر چند کم موجود بر کره مریخ هم چندان کار دشواری برای بقای خود پیش رو نداشته است و اگر حیاتی در آن کره وجود داشته است، احتمال بسیار زیاد هنوز هم به قوت خود باقی است.».
اما اگر آن حیات از بین نرفته باشد، در حال حاضر چگونه است؟ کارولین فرینست بخش اعظم فعالیت ها و تحقیقات خود را صرف یافتن پاسخی برای این سؤال کرده است و زمان زیادی را صرف گشت و گذار و تحقیق در سخت ترین شرایط آب و هوایی و سرد ترین نقاط زمین کرده است (مکان هایی که بیشترین شباهت را با شرایط جوی کره مریخ دارند) و اقدام به بررسی ساختار و ترکیب میکروب هایی کرده است که در این گونه محیط ها قابلیت رشد و تکثیر می یابند (میکروب هایی که با نام فرین دوست شناخته می شوند). کارولین بر این باور است که اگر موجود زنده ای بر روی کره مریخ باقی مانده باشد، به احتمال بسیار زیاد همین میکروب ها هستند.
منبع آبی نیمه یخ بسته ای که در نزدیکی قطب جنوبی کره مریخ قرار گرفته است، ممکن است مکان دیگری باشد که بتوان در آن علائمی از حیات یافت. اما باز هم به قطعیت نمی توان در این خصوص اظهار نظر کرد. اگر تا کنون تمامی قسمت های این منابع آبی یخ نبسته اند، تنها به این خاطر بوده است که هایپر کلوریت ها به آب راه یافته اند این مسئله سبب شده است که آب این مناطق بسیار شور شده باشد و به جز تعدای از میکروب های یاد شده، بعید است موجود دیگری قادر بوده باشد خود را با این آب و شرایط سازگار کرده باشد، با این حال فرسینت بر این باور است که زندگی مدام ما را شگفت زده می کند. محققان بر این باور اند که اگر در نزدیکی منابع آبی یک منبع انرژی نیز وجود داشته باشد که توانایی محقق ساختن حیات را داشته باشد، منبعی مانند کوه آتشفشانی، آن گاه امید آن می رود که بتوان در آن نزدیکی ها به کشفیات تازه و جالب توجهی دست یافت. فرسینت در این خصوص عنوان کرد: «فعالیت هایی که در عمق یک و نیم کیلومتری سطح کره مریخ ممکن است در جریان باشند، مطمئنا به واسطه مسائل رخ داده برای سطح خاک این کره تحت تأثیر قرار نگرفته اند. بنابراین اگر امیدی به یافتن حیات در کره مریخ باشد، تنها راه چاره باقی مانده این است که صد ها متر به اعماق خاک این کره نفوذ کرده و آن را بیابیم. با تمامی این تفاسیر، و در این مرحله از تحقیقات نمی توانیم با قطعیت عنوان کنیم که آیا امکان زندگی در کره مریخ در آینده وجود خواهد داشت یا خیر. هر زمان که به کشفیات تازه ای دست می یابیم، زندگی راهی برای غافلگیر کردن ما می یابد و آن را در نقاطی می یابیم که به هیچ عنوان انتظار اش را نمی کشیدیم.».